Deze zin kwam bij mij op, toen ik bij een familie aan tafel zat en de kinderen mij wat verontschuldigend aankeken, na mijn vraag wat de afscheidswensen waren.

We hadden eerst rustig kennis gemaakt en tijdens dit gesprek had ik al begrepen dat moeder een heel lieve, maar ook eenvoudige dame was geweest, die de echt belangrijke zaken in het leven op waarde wist te schatten. Na twee kopjes koffie kwamen dan toch haar wensen op tafel en die waren bescheiden. ‘Gewoon‘ een dienst vanuit de kerk met een geestelijke en na de begrafenis samenzijn met een kopje koffie en een plakje cake, want… moeder hield nu eenmaal van cake. Dit alles werd mij een beetje verontschuldigend medegedeeld.

Na een prettig eerste gesprek stond ik weer buiten en kon ik alles eens rustig overdenken. Wat jammer dat de hype van een bijzondere uitvaart waar ‘alles’ moet kunnen en ‘niets’ te gek is er voor zorgt dat mensen denken zich te moeten verontschuldigen als ze kiezen voor een – in hun ogen – ‘standaard’ afscheid.

Natuurlijk is de media hier mede debet aan, er is zoveel aandacht voor de dood, dat ik soms het idee heb dat we doorslaan naar de andere kant. Het is heel fijn dat de dood tegenwoordig bespreekbaar is en dat mensen er daardoor bij stil durven staan. Je wilt je nabestaanden inderdaad niet achterlaten met veel vragen omtrent het afscheid. Bespreekbaar maken en angst wegnemen is heel goed. Niet in de laatste plaats voor de mensen die achterblijven met een immens groot verdriet. Over dat verdriet praten helpt wel degelijk, het neemt het verdriet niet weg, maar maakt het dragelijk. In die zin is al die aandacht omtrent de dood zeker toe te juichen. Leven en dood zijn immers onherroepelijk met elkaar verbonden. Echter, hoe belangrijk zijn al de mogelijkheden die geboden worden en mogen we ook nog kiezen voor een ‘doodgewoon’ afscheid of voelen we ons dan tekortschieten. Immers, het leven van onze dierbare was en is ons zoveel waard, een mooi afscheid organiseren is alles wat ons overblijft.

Dit alles liet mij stilstaan en overwegen wat nu eigenlijk bijzonder en wat gewoon is. Natuurlijk is het mooi als je een schipper op zijn eigen boot naar zijn laatste rustplaats kan brengen. Een kist op de werkbank in de werkplaats van een timmerman tijdens het afscheid, kan zeker gepast zijn, evenals een afscheid op het strand met een ondergaande zon, omdat dat nu eenmaal de lievelingsplek was van die persoon. Afscheid met een borrel en klinken op het leven omdat je het leven mag vieren, kan heel mooi en gepast zijn, maar wat als moeder of vader altijd bescheiden en zuinig geleefd hebben? Of als een afscheid totaal onverwacht komt en de financiële middelen niet alles toelaten. Iemand moet, ook na een afscheid, weer zonder geldzorgen verder kunnen.

De dag van het afscheid van mijn familie brak aan. De pastoor had een mooi verhaal over perspectief en toekomst, een zoon wist zijn moeder zo treffend neer te zetten, dat ik het idee kreeg de dame in kwestie persoonlijk te kennen. De kleinkinderen droegen oma op de schouders de kerk uit en alle achterkleinkinderen staken een kaarsje aan voor oma.

Toen ik afscheid nam, was de familie geroerd en dankbaar omdat het een zo heel persoonlijk afscheid was geweest. Misschien is dat waar het om gaat. Het bijzondere zat in het samen danken voor het leven van moeder, het samen afscheid nemen van moeder, precies zoals zij dat gewild zou hebben. Bijzonder is voor een ieder verschillend en geheel afhankelijk van wie de overledene was en wat het leven van hem of haar ons vertellen kan.

Wij wensen iedereen een persoonlijk en daardoor bijzonder afscheid toe.

Rituelen bieden bij een afscheid troost en houvast. Hoe kun je zulke
 afscheidsrituelen zelf invullen? En welke rol kan een uitvaartverzorger daarbij spelen?

Rituelen geven een moment of gebeurtenis diepere betekenis. Een uitvaartritueel drukt zonder woorden de gevoelens van nabestaanden uit en onderstreept wie de overledene was. De kracht schuilt in eenvoud en herkenbaarheid. Veel rituelen maken daarnaast gebruik van een bepaalde symboliek. Door een kaars aan te steken, creëer je een moment van stilte en bezinning en zet je tegelijkertijd de overledene in het licht.

Afscheidsrituelen

Bij een kerkelijke uitvaart zijn veel rituelen van oudsher onderdeel van de dienst. Vaak worden de psalmen en Bijbelpassages samen uitgezocht, waarna de priester of dominee de dienst leidt. Maar ook bij uitvaarten die niet vanuit de kerk worden verzorgd, hebben mensen behoefte aan rituelen. Ze gaan dan op zoek naar persoonlijke rituelen om de uitvaartplechtigheid extra ‘betekenis’ mee te geven. Dat kan van alles zijn: met alle kleinkinderen de kist beschilderen, alle bezoekers een bloem op de kist laten leggen, een fotocollage van het leven van de overledene laten zien, zelfs samen koffiedrinken na de plechtigheid of de locatie waar dit plaatsvindt, is eigenlijk al een ritueel. Datgene waar bewust inhoud aan wordt geven en nadrukkelijk wordt benoemd is een ritueel.

Weinig tijd

Wanneer het overlijden onverwacht komt, is er weinig tijd om na te denken over afscheidsrituelen. In die paar dagen tussen overlijden en uitvaart moet er immers al zo veel geregeld worden. Als uitvaartverzorger denken wij mee, geven advies en helpen je bij het realiseren van de wensen. Zeker wanneer nabestaanden iets heel bijzonders willen waarvan ze niet goed weten hoe ze het in een afscheidsplechtigheid kunnen inpassen, wanneer ze onderling discussie hebben of moeite hebben om de juiste tekst of muziek te vinden, kun je als uitvaartverzorger van grote toegevoegde waarde zijn.

Bloemenzee

Toen de vader van Jolanda op 87-jarige leeftijd overleed, hebben zij en haar familie samen met de uitvaartverzorger een persoonlijke afscheidsceremonie samengesteld. Jolanda: ‘We wilden graag iets doen met bloemen, want daar hield mijn vader zo van. Mijn zus had bedacht dat ze alle bezoekers bij binnenkomst een roos wilde geven die ze vervolgens bij de kist in grote vazen mochten zetten. De uitvaartverzorger vroeg goed door: Wat maakten bloemen voor vader zo bijzonder? Uiteindelijk hebben we op de uitnodiging gevraagd of alle bezoekers een bloem wilden meenemen die ze bij onze vader vonden passen. Al deze bloemen werden in grote vazen naast de kist gezet. Zo stond mijn vader tussen een bonte bloemenzee, precies zoals hij altijd zo mooi vond. Ontroerend om te zien.’

Laatste sacrament

Afscheidsrituelen spelen een rol bij de uitvaart, de uitvaart zelf is één moment in het proces van afscheid nemen. Elza (45) en haar zus Eva hadden juist rondom het moment van overlijden van hun moeder behoefte aan een ritueel. Elza: ‘Mijn moeder is katholiek opgevoed, maar deed daar al jaren niets meer aan. Ze herinnerde zich uit haar jeugd wel de rituelen rondom het afscheid van haar opa’s en oma’s, zoals het laatste sacrament. Dat maakte altijd veel indruk op haar. We hebben er een eigen variant op gemaakt, door een kaars aan te steken naast haar sterfbed en een echt ‘afscheidsgesprek’ met elkaar te voeren. Een prachtig, intiem ritueel waar mijn zus en ik nu nog vaak aan terugdenken.’

Vertaalslag

Met betrekking tot persoonlijke afscheidsrituelen is heel veel mogelijk, vaak meer dan mensen denken. Maar met name wanneer het overlijden onverwacht komt, voelt tijd vaak als een beperkende factor. Toch hoeft het niet veel extra tijd en moeite te kosten om de afscheidsrituelen een meer persoonlijke invulling te geven. Bovendien is er ook ná de uitvaart nog veel mogelijk. Denk bijvoorbeeld ook aan een bijzondere manier om de as te verstrooien. Sta stil bij wie de overledene was en bedenk hoe je dit kunt vertalen naar een ritueel. Moeite om die vertaalslag te maken of vraagtekens bij wat er mogelijk is? Vraag ons dan vrijblijvend om advies.

Omgaan met het verdriet van een ander is geen sinecure. Maar al te vaak vervallen we in clichés en goedbedoelde adviezen die de nabestaande met lege handen achterlaat. Hoe kun je steun bieden en wat moet je vooral níet doen?

Niet doen!

1. Pijnlijk hart onder de riem steken
Dooddoeners komen voort uit onze natuurlijke neiging het leed van de ander te willen verzachten. Rationeel zit er vaak een kern van waarheid in. Natuurlijk is het fijn dat je de kinderen nog hebt… En ja, de kans dat je ooit wel weer een nieuwe partner vindt, is aanwezig. Maar toch, dit soort uitspraken doen absoluut geen recht aan het verdriet dat iemand op dat moment vanbinnen voelt.

2. Te veel verwachten
Waak ervoor dat je niet iets van een ander verwacht waar hij of zij niet aan kan voldoen. ‘Kop op, X zou ook niet gewild hebben dat je bij de pakken neer ging zitten.’ Alsof iemand niet mag treuren. Bedenk dat de manier waarop iemand zijn verdriet uit, altijd goed is. Welke manier dan ook.

3. Je afgewezen voelen
Iemand die pas een naaste heeft verloren, heeft geen energie voor sociale contacten. Hierdoor kun je als vriend of vriendin dus even buiten beeld vallen. Vat dit niet persoonlijk op.

4. Identificeren met verdriet
Zodra een ander verdriet heeft, roept dat bij onszelf ook allerlei emoties op. ‘Ik weet precies hoe je je voelt’ of ‘Dat heb ik ook meegemaakt’. Maar de ander heeft geen ruimte in het hoofd voor die informatie. Het eigen verdriet is daarvoor té aanwezig.

5. Oplossingen bedenken
Er valt niets op te lossen. Tenzij je de overledene kunt terugbrengen… Bij het aanhoren van verdriet, is je aanwezigheid genoeg.

6. Verdriet negeren
Denk niet na verloop van tijd dat ‘het nu wel beter lijkt te gaan’. Ook al kun je je niet voorstellen dat iemand zo lang treurt, blijf gewoon een luisterend oor bieden of een schouder om op te leunen.

7. Met een boog om iemand heenlopen
Niets zo erg als bekenden die nabestaanden ontwijken, op straat of in de supermarkt bijvoorbeeld. Het is natuurlijk wel begrijpelijk. Hoe begin je een gesprek met iemand wiens wereld is ingestort? Dat is misschien wel een van de moeilijkste dingen. Zeg gewoon dat je het moeilijk vindt. Alles beter dan met een grote boog om iemand heen lopen!

Doen!

1. Bied gerichte hulp
In de eerste dagen na iemands overlijden hebben nabestaanden genoeg aan zichzelf en hun directe
omgeving. Pas in een later stadium kun je als vriend(in), kennis of buur de nodige hulp bieden. Het zijn juist vaak de kleine dingen die het hem doen. Af en toe eens aankloppen en vragen of er boodschappen nodig zijn, kan al een grote hulp zijn.

2. Schenk aandacht
Als je iets voor iemand wilt betekenen, laat dan duidelijk merken dat je er bent. Bel regelmatig, ga langs, stuur een sms, nodig uit voor een kop thee of stuur zomaar een kaartje om te laten weten dat je beschikbaar bent als de ander je nodig heeft.

3. Maak tijd vrij
Ook al heb je hetzelfde verhaal al heel vaak gehoord, neem de tijd om ernaar te luisteren in stilte, zonder mening of oordeel. Het keer op keer vertellen is een manier om orde te scheppen in de chaos en om het verdriet te verwerken.

4. Denk mee
Het leven gaat gewoon door. De kinderen moeten naar school, de vuilnis moet buiten worden gezet… Als iemands wereld stilstaat, is het heel fijn als een ander tijdelijk een geheugensteuntje kan zijn. Een reminder is een kleine moeite.

5. Denk ook aan bijzondere dagen
Sterfdag, verjaardagen, Kerstmis, het zijn de dagen waarop het gemis van een dierbare meer dan ooit aanwezig is. Een kaartje of telefoontje wordt zeer gewaardeerd.

6. Herinner samen
Nabestaanden missen hun dierbare en snakken vaak naar mooie verhalen en foto’s van degene die ze zo missen. Samen herinneringen delen, helpt bij het aanvaarden van het verlies.

Is gedeelde smart ook halve smart? 

Nederland gaat na een aanslag, grote ramp of zinloos geweld steeds vaker massaal de straat op om collectief te rouwen. Boosheid en verdriet worden gedeeld, zowel off- als online. Waarom tonen we zo massaal onze gevoelens? Is collectieve rouw de nieuwe norm? En is gedeelde smart ook halve smart? toBe, het magazine dat met je meeleeft, brengt deze maand een dossier over collectieve rouw en sprak met nabestaanden en specialisten.

In de april uitgave van toBe, die verkrijgbaar is bij Horizon Uitvaartverzorging, komen onder meer nabestaanden aan het woord. Hoe ervaren zij de collectieve uitingen van rouw na gebeurtenissen waarbij zij dierbaren verloren? “Ik begrijp het wel, maar mij steunt het niet. Ik denk dat collectieve rouw collectieve angst is”, zegt een van hen. “Er zijn zoveel mensen geschokt door de gebeurtenissen, die moeten allemaal iets met hun pijn”, zegt een ander. Volgens klinisch psycholoog en psychotherapeut Jos de Keijser zijn rouw en verdriet aanstekelijk. “Verdriet zien is verdriet voelen, uit je eigen leven.” Ritueelwetenschapper William Arfman bevestigt dat. “In het grotere kun je je eigen verdriet kwijt. Rouw heeft de neiging om te isoleren en de collectieve beleving kan dat isolement wat opheffen.” Maar hij waarschuwt ook: “Collectieve rouw kan persoonlijke rouw ook in de weg staan.”  In het dossier wordt verder stilgestaan bij de rol van social media en wordt ingegaan op de vraag waarom we eigenlijk zo’n behoefte hebben om gezamenlijk stil te staan bij ons verdriet.

Over de vernieuwde toBe

Leven, sterfelijkheid en de dood zijn onderwerpen die ons allemaal raken. Tijdschrift toBe omarmt al vele jaren de emotie die hierbij hoort. Vertaald in persoonlijke, ontroerende en inspirerende verhalen, biedt toBe steun en helpt mensen verder. Deze unieke verhalen zijn nu ook online te vinden op het vernieuwde en uitgebreide tobemagazine.nl. Dat maakt toBe tot hét platform dat met je meeleeft!

Omdat de unieke content van toBe een groter podium verdient, heeft de website tobemagazine.nl een flinke metamorfose ondergaan. Vanaf nu staat veel informatie uit de papieren versie – die twee keer per jaar verschijnt – ook op tobemagazine.nl. Mensen die daar behoefte aan hebben, kunnen direct reageren op artikelen en kennis en ervaringen delen met anderen. toBe biedt daarmee ook online een ‘luisterend oor’. Tevens is er een directe link met Facebook en Pinterest waar volop inspiratie en informatie te vinden is.   Wilt u ook een exemplaar van toBe ontvangen? Neem dan contact op met Horizon Uitvaartverzorging.

Feit 1:

80% van de Nederlanders vindt het belangrijk op de hoogte zijn van de laatste wensen van dierbaren, terwijl slechts 42% het belangrijk vindt om de eigen wensen vast te leggen

Feit 2:

Als we nadenken over de laatste levensfase…

…denken jongeren vooral na over wat ze nog willen meemaken.
…vinden volwassen ‘genieten in de laatste periode’ vooral belangrijk.
…geven senioren prioriteit aan ‘helderheid van geest’.

[Bron: TNS NIPO in opdracht van Agora, oktober 2015]